Listwè di Lagwiyann
.jpg)
Listwè gwiyannen-an sa konplègs é an pati mal konnèt. Li dabò koumansé ké pèp nativ anmériken-yan. Épi apré rivé-a di kolon éropéyen-yan épi di yé katib afriken ka entégré yékò annan listwè di Lafrans, frankofonn ké pannafriken é di Lanmérik di Sid, kou ka an témwengnen òkò so pliralité lengwistik ké so plas annan monn kriyòl-a dipi plizyò syèk.
Anvan XVIIe syèk-a[chanjé | Chanjé wikikod]
Bò'd VIe milénèr-a anv. J.-K., pronmyé tras di péplad Nativ anmériken : potri, gravir roupès, poliswè, etc. Sa péplad té ganyen désandan ki sa Émériyon-yan ké Wayanmpi-ya, ki ka palé toupi-gwaranni. Sa pronmyé péplad-ya té koumansé processus-a di kréyasyon di latè fèrtil di Terra preta, ki tchèk milénèr apré ké pèrmèt létablisman-an di popilasyon o dansité pli élvé ki sòl natirèl-ya ki pov pa ka pèrmèt yé.
O xviiie syèk, dé nasyon Nativ anmériken ka roumonté bò'd nò-a, alò ki anvayisò-ya ki ka vini di lout-lanmè ka kolonnizé Lanmérik di Sid, ka mennen arm ké mikròb ki pa konnèt asou sa kontinan. A tan-an di kolonnizasyon-an ki ka rivé.
5 out 1498-a, pannan so trwézyenm vwayaj, Christophe Colomb ka lonjé pou pronmyé fwè-a lakot-ya di Lagwiyann. Patché popilasyon endijenn Nativ anmériken ka tchipé litoral-a, é sa èstimen bò anviron 30 000 Nativ anmériken pou Gwiyann fransé-a, syèk ki ka swiv, yé rounso 25 000.
Bò livè 1500, kaptenn èspangnòl-a Vicente Yañez Pinzon, ki té akonpangen Christophe Colomb lò di so pronmyé vwayaj é ki roun tanpèt ka jité 26 janvyé-a annan dèlta di Lanmanzonn-an, roukonnèt lakot potidjé-a jouk Lorénòk-a, fitir frontchè di Lagwiyann.
Gwiyann-yan ki pa konsèrnen pa trété-a di Tordesillas di 1494 ki ka trasé limit téritoryal-ya ant Lèspangn-an ké Potidjal-a, bò'd 1503, roun pronmyé group di kolon fransé sa enstalé annan zilé di Kayenn pannan tchèk lannen.
XVIIe syèk-a[chanjé | Chanjé wikikod]
Di 1604 à 1652, plizyò tantativ di kolonnizasyon ké échwé an parti : (roun piti révolisyon).
Si pronmyé tantativ enpòrtan di kolonizasyon franséz ka daté di lannen-yan 1620, li souvan té mété à mal pa disansyon antèrn dé kolon, rapò moun-yan médjòk ké pèp Nativ anmériken-yan, ké osi dourté di kondisyon-yan di lavi, notaman ké lafyèv jonn. Nasyon nativ divèt fè fas a oun enpòrtan to di mortalité, à koz dé épidémi nouvèlman enpòrté di Lafrik-a ké Léròp-a.
Kolonizasyon di Lagwiyann dabò ka fè travayé éropéyen-yan, « angajé-ya », égalman aplé « trannsis-mwè »-ya pas yé yannen pa roun kontra di trwè lannen ké yé mèt. Sa kazi katibaj éropéyen, fot di volontèr, ké fika tré vit ranplasé pa roun sèrvitid di lorijin afriken, ki sa anplwayé andan bitasyon-yan (lèsplwatasyon agrikòl) pou kiltir-a dé prodjwi kolonnyal : souk, zépis, chokola ké kafé.
XVIIIe syèk[chanjé | Chanjé wikikod]
Kou annan ròt kolonni fransé, katibaj-a an gran pati réji pa tèks-ya di Kod nwè (1685). Sa sosyété di bitasyon ka rété modèl ékonnonmik di Lagwiyann. Li sa aboli an 1794 andan tout koloni-ya, anvan Napoléon Ié désidé rétabli'l an 1804 pou définitivman siprimen li pa dékrè lou 27 avril 1848, anba lenpilsyon abolisyonnis Victor Schœlcher. Andan disparisyon di sa sistenm, servile mété finisman bay sa lékonnonmi tradisyonnèl kolonnyal.
XIXe syèk[chanjé | Chanjé wikikod]
Pou palyé finisman di sa sistenm lékonnonmik, ki té ka sèrvi pou dévlopé péyi-a, mè soutou débarasé métropòl di opozan politik répibliken é di délenkan di drwè koumen, Ségon Lanpir-a désidé kréyé bangn atè Lagwiyann. Yé ka akéyi transpòrté, dépòrté ké rélégé jouk an 1946.
Lariyé bò dilò[chanjé | Chanjé wikikod]
An 1855, oun sit orifèr sa dékouvri annan Lès gwiyannen asou Aratay-a, roun afliyan di Laprouwag. Annan Lwès, dilò sa ègstrè di larivyè Inini (Rot-Maroni). Koumansman-an di XXe syèk té marké pa oun lariyé bò'd lòr, ké 10 000 sasò an aktivité, ki ka antrennen krwésans-a di koumèrs lokal ki souvan artifisyèl, ké arè di dannyé aktivités agrikòl pa mank di mendòv.
XXe syèk[chanjé | Chanjé wikikod]
An menm tan ki Larégnon, Lagwadloup ké Lamatinik, Lagwiyann ka divini oun départman fransé di lout lanmè an 1946. Men dékolaj ékonnonmik ka pennen réyalizé sokò akoz di kout prodiksyon ki élvé, di féblès nimérik di popilasyon, di dépandans koumèrsyal (lenpòrtasyon) vizavi di Lègzagonn-an ké mank di lenfrastriktir pi élémantèr-a : vwè di kouminikasyon, lékòl, sistenm di lasanté, etc.
Bangn[chanjé | Chanjé wikikod]
Sen-Laurent-di-Maroni, Kayenn ké Zilé Djab té lyé-ya di dépòrtasyon pou kondannen-ya pou travay fòrsé di 1852 bò 1946, asou désizyon di Napoléon III. Kaptenn Alfred Dreyfus té voyé an 1894.
Lagwiyann ka rété alò roun kolonni fransé jouk 19 mars 1946, koté li obténi èstati di départman di lout lanmè. Lafrans té ka antann dé déténi ki yé sa osi dé kolon. Mé sa té oun léchèk, fronmitir di bangn-an té obténi, apré Ségon Lagèr mondjal, apré piblikasyon di 27 artik di Albert Londres é anba lenpilsyon di Gaston Monnerville. A an 1938 ki dannyé konvwé di bangna té voyé annan Lawiyann, men a rounso an 1945 ki Lasanblé nasyonnal konstitchwant désidé di rapatriyé sirvivan-yan ki té lé (pratikman yé tout roupati). Lopérasyon-an té douré lwit-an.
Baz èspasyal éropéyen[chanjé | Chanjé wikikod]
An 1964, jénéral di Gaulle désidé di konstrwi roun baz èspasyal atè Lagwiyann, ki dèstinen pou ranplasé baz saharyenn-an sitchwé atè Laljéri épi pou dévlopé lékonnonmi gwiyannen. Pozisyon di sa départman sa priviléjyé, pròch di lékwatò ké roun larj louvriti asou loséyan. Sant èspasyal gwiyannen, dipi pronmyé lafizé-ya « Véronique », larjman dévlopé so kò o fil dé lannen. Dégra èspasyal di Léròp-a ké dé lansò kou Ariane 4 ké Ariane 5, ki ka roulévé oun véritab siksé mondjal, Sant èspasyal gwiyannen dévlopé osi Progranm Vega, ké roun baz di lansman Soyouz ki konstrwi atè Sennmari. An 2021, Lagwiyann ké asisté bay lansman di nouvèl lafizé Ariane 6, projè dévlopé an 2014.
An 1982, lalwa di désantralizasyon ka antré an vigò é roun transfè di konpétans ka opéré bò'd kolektivité téritoryal-ya ki ké divini aktò di dévlopman di Lagwiyann.
XXIe syèk[chanjé | Chanjé wikikod]
Kriz sosyal di prentan 2017[chanjé | Chanjé wikikod]
Fen mars 2017, oun larj mouvman di manifèstasyon ké grèv té ka koumansé annan Lagwiyann é ka mennen dépalsman dé minis di entèryò é di lout-lanmè. Akòr propozé pa gouvèrnman té roufizé pa rouprézantan-yan dé manifèstan ké grévis-ya 2 avril.