Potidjé

Potidjé
Péyi	Angola, Brézil, Kap-Vèrt, Giné-Biso, Lenn (Daman é Diu, Goa), Makao, Mozanbik, Potidjal, Sao Tonmé-ké-Prensip, Timò oryantal, Giné Ékwatoryal
Réjyon	Léròp, Lanmérik, Lafrik, Lazi
Nonm di lokitò	240 000 000
Klasifikasyon di fanmi
Fanmi	▪ lanng endo-éropéyen lanng ronman lanng ibéro-ronman potidjé
Kod di lanng
ISO 639-1	pt
ISO 639-2	por
ISO 639-3	por
Kart
Kart
Léjann kart	Répartisyon di potidjé annan monn-an.

Potidjé-a (an potidjé português) sa roun lanng ki ka apartni à branch ronman-an di fanmi-a dé lanng endo-éropéyen. Lokitò-ya di potidjé ka aplé so kò « lizofonn »-yan.

Potidjé-a ka tchipé sizyenm laplas-a dé lanng ki pli palé-ya annan monn-an si nou ka tchenbé kont di nonm di moun don a yé lanng matèrnèl. Li sa lanng-an ki pli palé an Lanmérik di Sid é di Lanmérik laten, apré èspangnòl-a (pli di tchè di popilasyon-an di Lanmérik laten ka palé potidjé-a). Atè Lafrik, potidjé-a ka prézanté so kò kou roun enpòrtan lanng véyikilèr annan ansyen kolonni potidjé-ya. I ka rouprézanté o total 280 milyon di lokitò don a lanng matèrnèl-a annan monn-an é sa ensi trwézyenm lanng éropéyen-an ki pli palé-a antan ki lanng matèrnèl-a apré èspangnòl-a (406 milyon) ké anglé-a (335 milyon), é ka rouprézanté 4 % di PIB mondjal. A osi senkyenm lanng-an pa nonm-an di péy ki gen potidjé-a kou lanng ofisyèl épi sétchenm-an pou nonm-an di anmòrfwézaj à dèstinasyon di potidjé.

Listwè

Ka rivé annan pénensil Ibérik-a an 218 anv. J.-K., Ronmen-yan ka mennen laten vilgèr-a ki sa asandan-an di tout lanng ronman-yan. Lanng-an sa répann pa soda, kolon ké koumèrsan-yan ki ka konstrwi dé lavil ronmen prensipalman bò dé kolonni dé sivilizasyon antéryò dé Lisitannyen.

Ant 409 ké 711 apr. J.-K., Lanpir ronmen-an di lògsidan ka éfondré so kò é pénensil Ibérik-a sa konkéri pa pèp jèrmannik-ya (a Lenvazyon barbar-ya). Tchipan-yan, ki ésansyèlman Swèv ké Wisigot, ka adòpté kiltir ronmen-an ké djalèk-ya an laten vilgèr di pénensil-a.

Apré lenvazyon maures di 711, arab-a ka divini lanng administrativ-a dé réjyon ki konkéri, mé popilasyon-an ka kontinwé palé ésansyèlman roun fòrm di ronman kouminéman aplé « mozarab ». Lenfliyans-a di arab-a asou djalèk ronman-yan ki palé annan rwéyonm krétchen éropéyen-yan té fèb, ki ka afègté prensipalman yé lègsik.

Dokiman-yan ki pli ansyen-yan an lanng potidjé, antkoupé di nonbré fraz laten, sa dé dokiman notaryal di ixe syèk. Sa faz sa konnèt anba non-an di « proto-potidjé » (ant ixe-an ké xiie syèk-a). Potidjal-a ka divini roun rwéyonm endépandan ké Rwéyonm di León an 1139, anba rwè Alphonse Ier di Potidjal. Annan pronmyé péryòd di vyé-potidjé — péryòd galayko-potidjé (di xiie o xive syèk) — lanng-an ka divini progrésivman di lizaj jénéral. Pannan tchèk tan, galayko-potidjé sa lanng-an di prédilègsyon pou powézi lirik-a an Hispania krétchen, kou lògsitan-an sa lanng-an di litératir ògsitan-an pou troubadour-ya. An 1290, lirwè Denis Ié di Potidjal ka kréyé pronmyé linivèrsité potidjé-a atè Lisbonn (Estudos Gerais, déplasé plita atè Coimbra), é ka dékrété ki potidjé-a, jouk-la senpléman aplé « langaj koumen » ka divini lanng ofisyèl-a.

Klasifikasyon

Potidjé-a ka apartni o group ibéro-ronman dé lanng ronman. So gangan sa galayko-potidjé don ka vini égalman galisyen-an ké fala-a.

Répartisyon jéyografik

Potidjé-a sa lanng matèrnèl-a di majorité-a di popilasyon-an di Potidjal (95 %, swé 10 milyon di lokitò, okèl ka ajouté so kò 4,9 milyon d'èspatriyé), di Brézil (95 %, swé 205 milyon), di Sao Tonmé-ké-Prensip (95 % à 99,8 %) é di Langola (60 %) é sa lanng-an ki pli palé-a o Mozanbik (50,4 % soulon rousansman-an di 2007 mé rounso 10,7 % don a lanng matèrnèl-a (swé 2 milyon di lokitò), an fòrt progrésyon (1,2 % an 1980 ké 6,5 % an 1997). An 1983 li sa palé pa 11,5 % di popilasyon-an di Gino-Biso.

Pyès donnen sa disponib pou zilé-ya di Kap-Vèrt don près tout popilasyon-an sa bilenng, popilasyon monnolenng ki ka palé kriyòl di Kap-Vèrt.

Di piti kouminoté lizofonn ka sibzisté annan ansyen kolonni potidjé tèl ki Malaka an Malézi é atè Makao, koté li sa palé pa 2,4 % di popilasyon-an, o Timòr oryantal (35 %) é annan sèrten parti di Lenn-an, tèl ki Goa ké Daman épi Diu, koté li sa palé an ségon lanng pa 20 000 moun, ké 5 000 moun an lanng matèrnèl (swé 25 000 moun) .

Èstati ofisyèl

Atchwèlman, potidjé-a sa lanng ofisyèl-a di Langola, di Brézil, di Kap-Vèrt, di Giné-Biso, di Potidjal, di Sao Tomé-ké-Prensip é di Mozanbik. Li sa égalman roun dé lanng ofisyèl di réjyon administrativ èspésyal-a di Makao (ké chinwè-a) é di Timor oryantal, (ké tétoum-an).

Potidjé-a sa lanng ofisyèl-a di plizyò lòrgannizasyon entèrnasyonnal. Kouminoté-a dé lanng potidjé ka konpozé so kò di lwit péy endépandan don lanng ofisyèl-a sa potidjé-a. A égalman roun lanng ofisyèl di Linyon éropéyen-an, ki ka rouprézanté 3 % di so popilasyon, é majoritèr annan Mercosur, di Lòrgannizasyon dé Léta anmériken, di Lòrgannizasyon dé Léta ibéro-anmériken, di Linyon dé Nasyon sid-anmériken, é di Linyon afriken-an (roun dé lanng di travay) ké roun dé lanng ofisyèl di ròt lòrgannizasyon.

Lékritir

Potidjé-a ka ékri so kò ké lalfabé laten-an ki konplété pa dé djakritik (tild-a asou vwéyèl-ya a ké o, ki sa ansyen sign médjéval-a ki ka marké labrèjman-an di "n", pa lègzanp pan (dipen) sa divini pão; sédi; lagsan sirkonflègs; lagsan égi; lagsan grav) é dé djagranm ; nh (ka ékilval o ñ èspangnòl oben o gn fransé), lh (ka ékival o ll èspangnòl oben o gl(i) italyen), ch — don Dé pronmyé-ya, nh ké lh, sa dé konvansyon grafik ki anprenté à lògsitan-an. I ka ègzisté tchèk diférans ant lòrtograf di Brézil é sa-a di ròt péy lizofonn. Potidjé-a di Potidjal pa té ka itilizé, jouk réfòrm-an di 1990 lèt-ya k, w ké y.

Granmèr

Granmantikalman, potidjé-a ka distengé so kò di laplipa dé dé ròt lanng ronman pa lègzistans-a di roun sibjongtif fitir ki ka sèrvi à èsprimen lévantchwèl-a di fitir (Se tiveresdúvidas, liga-me. : « Si to benzwen pozé mo roun késyon, aplé-mo. ») é pa konjigézon-an di lenfinitif-a ké so sijé annan propozisyon enfinitiv-ya. À noté ki èspangnòl ansyen-an té ka posédé égalman roun sibjongtif fitir.

Nòt ké référans

Wè osi