Lanmérik

Di Wikipédja
Kart di lokalizasyon di Lanmérik (koloryé an vèrt).

Lanmérik sa roun kontinan di lémisfè lwès-a di Latè. Li ka étann sokò dipi loséyan Artik bò nò jouk kap Horn annan pasaj-a di Drake bò sid, annan konfliyans-a di loséyan Atlantik ké Pasifik ki ka délimité li bò lès épi bò lwès, rèspègtivman. Ké roun sipèrfisi di pli di 42 milyon di km2, a dézyenm kontinan-an di plannèt-a, ki ka kouvri 8,3 % di sipèrfisi total-a é 28,2 % di latè-ya ki émèrjé. Diplis, Lanmérik ka konsantré anviron 13,3 % di popilasyon mondjal-a ké pli di roun bilyon di moun. So zabitan-yan sa dézignen anba jantilé-a Anmériken : sa tèrm sa soupannan égalman anplwayé pou dézignen zabitan-yan di Létazini-ya di Lanmérik ; kidonk, zabitan-yan di diféran pati-ya di kontinan sa toulonng distengé ké rounlo jantilé èspésifik kou Nò anmériken, Sidanmériken oben Latino-anmériken. Tèrm-an America sa roun lenvansyon di kartograf alman Martin Waldseemüller ké Mathias Ringmann ki ka aparèt annan plannisfè ki yé ka édité an 1507, ki té bay an lonnò di èsploratò-a Amerigo Vespucci.

An rézon di so karagtéristik jéyografik, Lanmérik sa tradisyonnèlman konsidéré di roun mannyè wè di roun ansanm di sibkontinan ki dézignen anba non-an di Lanmérik-ya, pas i ganyen Lanmérik di Nò, Lanmérik santral, Karayb-ya ké Lanmérik di Sid. Osi pou so potré kiltirèl, li ka divizé sokò an Lanmérik anglo-sagsonn, Lanmérik frankofonn ké Lanmérik laten.

Létimoloji[chanjé | Chanjé wikikod]

An 1507, Martin Waldseemüller, kartograf-a di roun sosyété di savan di Douché di Lorraine, ki dénonmen Gymnase Vosgien, ka prodjwi ké lèd-a di léroudit-a Mathias Ringmann oun plannisfè ki entitilé Universalis Cosmographia ki ka rouprézanté réjyon méridjonnal-a di Lanmérik. Sa mapmonn sa pronmyé kart asou lakèl ka aparèt palò-a « America », prénon féminizé ki atribiyé an lonnò-a di navigatò floranten Amerigo Vespucci (Amerigo sa lékivalan italyen-an di prénon di lorijin jèrmannik « Aymeric », varyant méridjonnal di « Anri »). Sa èsploratò té an réyalité pronmyé-a ki émèt tèz-a di roun nouvèl kontinan lò di so lèspédisyon bò sid di Patagonni-a an 1502.

Jéyografi[chanjé | Chanjé wikikod]

Kart jéyofizik di Lanmérik (kliké asou kart-a pou wè détay-a dé zonn jéyografik)

Lanmérik sa dézyenm kontinan-an di plannèt-a apré Lazi. Li gen roun sipèrfisi di anviron 42 437 680 km2 é ka étann sokò di nò bò sid dipi kap Columbia (58 ° N, Nunavut, Kannanda) jouk zilé Diego Ramirez (56 º S, Latè Difé, Chili). Li sa séparé di Larisi-a pa loséyan Artik-a é di Lantartik pa pasaj-a di Drake. So pwen-yan ki pli ògsidantal ké oryantal ka korèsponn rèspègtivman bay zilé Attu (173 ° 11'E) atè Lalaska (Létazini) ké pwent-a di Seixas (34 ° 47'O) atè Paraíba (Brézil).

Kontinan anmériken-an sa konpozé di trwè sibkontinan : Lanmérik santral, Lanmérik di Nò ké Lanmérik di Sid, ensi ki di roun lark ensilèr ki dézignen anba non-an di Lézanti-ya é ka fè lofis di konnègsyon kontinantal ant Lanmérik di Nò ké Lanmérik di Sid.

Listwè[chanjé | Chanjé wikikod]

Sivilizasyon prékolonbyen[chanjé | Chanjé wikikod]

Piranmid maya di Kukulcán.

Jouk annan dannyé déséni-a té prévalwè téyori-a di pèpman tardif ki ka soutni ki moun té migré bò Lanmérik dipi Lazi pa Béringie pannan dannyé lè glasyèr-a i té gen di sala 12 000 jouk 14 000 lannen. Soupannan, tchèk tras ki ka endiké prézans-a di moun annan nò-a di Youkonn i té gen 24 000 lannen té routrouvé. Sa data té ké ka sigjéré ki travèrsé-a di moun ki ka vini di Sibéri ki té ka tchipé téritwè-ya ki jòdla sibmèrjé di Béringie é té rété izolé pa glasyé-a tchèk 8 000 lannen anvan di dispèrsé sokò annan larèstan di kontinan anmériken.

Kolonnizasyon éropéyen-an di Lanmérik[chanjé | Chanjé wikikod]

Kapitchoulasyon-yan di Santa Fe ki té ratifyé pa lirwè katolik-ya an 1492, Kristòf Kolon té ka débarké ensidanman atè zilé San Salvador tchèk mwè plita, alò an kèt di roun nouvèl larout di Lenn-yan, konsékans inéligtab di chit-a di Konstantinòp di 1453. Dipi sa dékouvèrt é lèsplorasyon, sala té ka fondé La Navidad asou zilé Hispaniola (Ayti ké Répiblik Donminiken) anvan ki fika antanmen kolonnizasyon èspagnòl-a di latè fèrm di Lanmérik, an 1510.

Dékolonnizasyon-an[chanjé | Chanjé wikikod]

Apré trwè syèk di donminasyon kolonnyal, pèp anmériken-yan ka koumansé déklaré yé lendépandans politik kont nasyon éropéyen-yan é ka réklanmen ensi drwè-a di konstitchwé yé pròp Léta nasyonnal. Pronmyé tantativ-ya té ka vini dé Trèz kolonni britannik dipi 1775 grémési révolisyon anmériken-an ki ka fè wè jou Létazini-ya. Oun nouvèl tip di sosyété té alò kréyé asou baz-a di konsèp politik nòvatò tèl ki konstitisyonnalism-an, drwè di wonm-yan, fédéralism-an ké lendépandantism-an.

Nòt ké référans[chanjé | Chanjé wikikod]

Wè osi[chanjé | Chanjé wikikod]