Fransé

Fransé
Péyi	Lafrans, Bèljik, Kannanda, Liksanbour, Monako, Séchèl, Swis
Réjyon
Nonm di lokitò	274 000 000
Klasifikasyon di fanmi
Fanmi	▪ lanng endo-éropéyen lanng romann lanng galo-ronman lanng di òyl fransé
Kod di lanng
ISO 639-1	fr
ISO 639-2	fra, fre
ISO 639-3	fra
Kart
Kart
Léjann kart	Répartisyon di fransé annan monn-an.

Fransé-a sa roun lanng endo-éropéyen di fanmi-a dé lanng ronman. Fransé-a fòrmen so kò atè Lafrans (varyété di lanng-an « lanng d'oyl », ki sa lanng-an di parti sèptantriyonnal-a di péy) é sa jòdla palé asou tout kontinan-yan pa anviron 274 milyon di moun don 212 milyon ka itilizé'l kotidjennman, 76 milyon an étan dé lokitò natif. An 2014, 77 milyon di élèv ké étidjan ka enstrwi yé kò an fransé annan monn-an. Li sa roun dé sis lanng ofisyèl épi roun dé Dé lanng di travay (ké anglé-a) di Lòrgannizasyon dé Nasyonzini, é lanng ofisyèl oben di travay di plizyò lòrgannizasyon entèrnasyonnal oben réjyonnal, don Linyon éropéyen-an. Apré ki li té à lépòk-a di Ansyen Réjim-an lanng-an dé lakou rwayal ké prensyé, dé tsar di Larisi o Rwè di Lèspagn é di Langlétè an pasan pa prens-ya di Lanlmangn, li ka doumòré roun lanng enpòrtan di diplomasi entèrnasyonnal-a ké anglé-a.

Lorijin : vokabilèr ké étimoloji

Fòrmasyon di fransé

Majorité-a di fon lègsikal fransé ka provini di laten (antan ki lanng-manman) oben sa konstrwi à partir dé rakaba gréko-laten. Rounlo tèrm ka posédé roun doublon di menm étimoloji, roun ki évoliyé atravè syèk-ya à partir di laten popilèr tandi ki ròt-a sa anprenté dirègman o laten klasik : métier/ministère, façon/faction, raide/rigide, froid/frigide, frêle/fragile, rançon/rédemption, raison/ration, poison/potion, chance/cadence, etc. Souvan lenvansyon-an di mo à partir di mo byen fransé ka pasé pa roun lanpren à so fòrm an laten klasik : mère/maternel, frère/fraternel, cheveu/capillaire, foi/fidèle, œil/oculaire, sûr/sécurité, siècle/séculaire, etc..

Listwè

À lépòk-a di konkèt-a di Lagol pa larmé ronmen-yan di Jules César an 52 anv. J.-K., ésèpté Lakitenn-an di lanng proto-bask, Lagol té majoritèrman péplé di tribi golwa ki té ka palé dé lanng sèltik ki sèrtennman aparanté é probabman konpréyansib. I pa té ka ègzisté roun mé plizyò lanng golwa (i.e. bèlj-a, golwa tranzalpen-an, golwa sizalpen-an), ki té ki tré rarman marjé. Lanng-an dé Ronmen, laten-an, té konnèt markaj, é antan ki lanng di lotorité-a ké lanng préstij, laten vilgèr-a pròch dé golwa té piti piti adòpté pa tout moun o kour dé syèk ki té ka swiv konkèt-a di péy an 51 av. J.-K.

Vèrsyon ronman dé Sèrman di Èstasbour di 842 sa pronmyé tègs marké an lanng d’oyl, dérivé di Ba laten é roumodlé à laswit-a di létablisman-an dé Jèrmen, prensipalman dé Fran (a di la ki vini lapélasyon-an di fransé), annan nò-a di Lagol. Pronmyé mansyon-an lègzistans-a di roun lanng ronman ka daté di 813, lò di Konsil di Tour, ki ka nonmen li lingua romana rustica, « lanng ronman ristik ». A pou antan bò'd 880 pou pronmyé tègs litérèr-a, Sékans di sen Élali, òkò ki nou pwé konsidéré ki lanng-an di sa tègs sa plis di pikar ki di fransé li-menm, fransé-a ki té roun djalèk parmi plizyò o Mwayen Laj, aplé franceis / françoys / françois alò (prounonsé progrésivman [frãntseis], [frãntsois] épi [frãswe]). Pari ké so réjyon sa bèrso istorik di sa franceis ki tré vit anrichi so kò pa lapò-a di nòrman, di pikar, di bourgignon ké dé ròt palé d’oyl alantou, pas pi Pari té ka pran di lenpòrtans-a asou plan politik-a, dé jan di tout péy-a té ka afliyé yé kò é ka enpòrté ké yé yé varyant lengwistik.

Lòrtograf ké grafi di fransé

Fransé-a sa marké (prensipalman) ké lalfabé laten-an di baz (26 lèt) ki étann pa tchèk sign djakritik (obligatwar) ké ligatir (itilizé konvansyonnèlman mé soulon roun konvansyon mwen rèspègté). Markaj-a di fransé an markaj laten ka fè lòbjè-a dipi plizyò syèk di nòrm òrtografik ki asé prési, pibliyé, ansengnen, jénéralman roukonnèt é asèpté mé pa toujou tré byen rèspègté (sa nòrm té évoliyé é té plizoumwen adapté yé kò ké tan-an).