Kayenn

Di Wikipédja

Kayenn

Administrasyon
Péyi Lagwiyann (Lafrans)
Mèr Marie-Laure Phinéra-Horth
Démografi
Jantilé Kayennen
Popilasyon 57 614 zab. (2015)
Dansité 2 365 zab./km²
Jéyografi
Altitid Min. 0 m – Mags. 105 m m.
Siperfisi 23,60 km²

Kayenn sa roun koumin fransé, chèf-lyé di départman é di réjyon-an di lout-lanmè di Lagwiyann.

Popilasyon-an di lavil-a di Kayenn sa di 57 614 zabitan o 1é janvyé 2015 é so sipèrfisi sa di 23,60 km2, sa ki ka fè di li pli piti koumin di départman. So zabitan sa aplé Kayennen-yan. Lirbannizasyon-an ka étann atchwèlman larjman so kò odéla dé limit di koumin-an, é lè irben-an di Kayenn ka rougroupé 131 922 zabitan an 2015, swé lanmotché-a di popilasyon-an di Lagwiyann.

Déviz-a di lavil-a (enskri asou so zarm) sa Fert aurum industria, ki ka signifyé « Travay-a ka prokiré richès-a » (anmòrfwézaj litéral : « Labò-a ka prodjwi dilò-a »).

Jéyografi[chanjé | Chanjé wikikod]

Sitchwasyon[chanjé | Chanjé wikikod]

Lokalizasyon[chanjé | Chanjé wikikod]

Kayenn sa roun lavil di litoral atlantik gwiyannen. Sitchwé o bò di lèstchwèr konmen-an à larivyè-a di Kayenn é à larivyè Monnsinéri, lavil-a ka tchipé roun parti di zilé-a di Kayenn.

Kayenn sa sitchwé à 268 km di Senloran, 64 km di Kourou.

Distans ké tchèk lavil :

  • Pari, kapital nasyonnal-a, à 7 100 km.
  • Fò-di-Lafrans, chèf-lyé di Lanmantinik, à 1 500 km.
  • Paramaribo, kapital di Sourinanm, à 342 km o nò-lwès.
  • Makapa, kapital di Léta fédéral-a d'Anmanpa (Brézil), à 777 km o sid-lwès.

Listwè[chanjé | Chanjé wikikod]

Déviz ké éraldik[chanjé | Chanjé wikikod]

Blazon di lavil-a di Kayenn.

Sa blazon sa konpozé pa Émile Merwart gouvèlnò di Lagwiyann. 25 désanm 1901 lò di pronmyé séyans di Koumité di patronnaj di mizé di Kayenn, Paul Merwart, frè di gouvèlnò é pent di Lanmanrin-an é dé Kolonni, ka prézanté roun tablo asou lakèl li té penn blazon-an di lavil-a.

Figir-ya ké mòb éraldik ki prézan asou sa lékison sa :

  • 1643 : lannen di fondasyon di lavil-a pa Charles Poncet de Brétigny, lyétnan-jénéral di lirwè Louis XIII, o pyé di kolin-an di Sépérou. A pou noté égalman flèr-ya di Lis, senbòl di rwéyoté.
  • Rouj-a ka rouprézanté koulò-a di latè-a.
  • Kannon anmérendjen-an ka rouprézanté navigasyon-an asou larivyè-ya Mayouri ké loséyan Atlantik. Li sa charjé dilò, prensipal richès di Lagwiyann à sa lépòk.
  • Vèrt-a di danbwa-a, koté ka répozé nénifa-ya.
  • Kouronn couronne : c'est un rappel des fortifications qui entouraient la ville, et les palmiers de la place des Palmistes.
  • Dé tanmanwè-ya : manmifè ki ka nouri yé kò di froumi ké tèrmit. I té gen bokou tanmanwè an Lagwiyàn à sa péryòd. Yé sa kapab di défann so kò fas à dé prédatò, tèl ki jagwar-ya, à lèd-a di yé grif.
  • Fert Aurum Industria : Travay-a ka Prokiré Richès-a, déviz ki propozé pa gouvèlnò-a Émile Merwart.

Péryòd pré-kolonnyal[chanjé | Chanjé wikikod]

Gravir di roun koupl kalinya.

Pronmyé tras ki konnèt di prézans di moun (potri é gravir ripès, ensi ki dé poliswè) ka roumonté o VIe milénèr anv. J.‑K.. Yé sa prézanté ant Loyapòk ké Maronni-a, frontchèr atchwèl-ya di téritwè. Yé désandan atchwèl di sa popilasyon-yan fika Émériyon-yan ké Wayanmpi-ya, ki ka palé dé lanng toupi-gwaranni. Sa popilasyon té koumansé processus-a di kréyasyon dé latè fèrtil di Terra Preta, ki tchèk milénèr apré ké pèrmèt létablisman-an di popilasyon o dansité pli élvé, ki sòl natirèl pa ka pèrmèt.

5 out 1498, o kour di so trazyenm vwayaj, Christophe Colomb ka lonjé pou pronmyé fwè-a lakot-ya di Lagwiyann.

Péryòd kolonnyal[chanjé | Chanjé wikikod]

Oun lèspédisyon ki òrdonnen pa Henri IV é ki mennen pa La Ravardière ka enstalé so kò asou zilé-a di Kayenn an 1604. Mé li sa détrwi tchèk lannen plita pa Pòtidjé-ya ki lé fè rèspègté trété-a di Tordesillas.

Listwè-a di lavil-a di Kayenn ka koumansé 27 novanm 1643-a, ké Konpabgni-a di Rouen ki mennen pa Charles Poncet de Brétigny(lyétnan-jénéral di lirwè Louis XIII). Ké 300 wonm, li ka akòsté annan lans-a d'Armir (jòdla Rémir-Monjoli). Apré dé jou di lanmanrch, li ka rivé asou roun piti bit asou plenn litoral marékajé-a, koté ka viv roun tribi d'Anmérendjen Galibi. Li an ka fè lakizisyon-an opré di yé chèf, Sépérou é li ka bati fò Sépérou.

Bangn-an[chanjé | Chanjé wikikod]

À laswit-a di dékrè di labolisyon di lèsklavaj-a di 27 avril 1848, plantasyon-yan ka fronmen é ékonnonmi gwiyannen-an ka éfondré so kò. Pou chanjé sa, Napoléon III ka mété an plas bangn-an atè Lagwiyann. Kayenn ké akéyi roun di sa létablisman pénitansyèr-a asou Lans-a di Chaton, pa tré lwen di Pwent Buzaré-a. Ant 1777 ké 1821, kannal Laussat sa konstrwi pa lanmen-dòv pénitansyèr, pou asenni lavil-a. An 1821, architèk-a Sirdey ka désinen plan atchwèl-a di Kayenn, ké so lari-ya à ang drwè ki oryanté nò/sid, lès/lwès. Kayenn ka divini oun kapital modèrn.

Lariyé bò'd dilò[chanjé | Chanjé wikikod]

An 1855, roun sit orifèr sa dékouvèrt asou Laprouag, é a rapidman lariyé bò'd dilò ki ké achévé so kò ké Ségon Lagèr mondjal-a. Dé milyé di lòrpayò, pou laplipa klandésten, sa an agtivité annan danbwa gwiyannen. Sa agtivité ilisit sa sangsyonnen pa léjislasyon fransé-a, mé kontrol-a pa fika fasilité pa konplègsité di rézo flivyal di Lagwiyann. Pou roun kilogranm dilò, lòrpayò-ya ka itilizé Dé à trwa kilogranm di mèrkir ki sa roujété annan lanvironnman. Sa polisyon ka konstitchwé oun réyèl problenm ékolojik an Lagwiyàn kou annan roun larj parti di Lanmérik di Sid.

Patrimwenn[chanjé | Chanjé wikikod]

Fò Sépérou-a, laplas dé Palmis ké Jarden botannik[chanjé | Chanjé wikikod]

Fò Sépérou-a
Laplas dé Palmis.
Jarden botannik di Kayenn, ké èstati-a di Gaston Monnerville an so sant.

Laplas di Palmis[chanjé | Chanjé wikikod]

Anvan, a té di roun laplas ki anmenanjé pou aéré lavil-a apré démolisyon-an dé miray an 1810. Laplas-a sa tchipé pa dé tiradjé, li té ka fè so kò nonmen donk laplas di Lasavann. Plita nou ké i planté dé palmyé rwayal di Guisanbourg, é li ka divini laplas dé Palmis.

Jarden Botannik[chanjé | Chanjé wikikod]

An 1786, Louis XVI té ka posédé roun jarden ki té ka sèrvi di dépo é di pépinyè pou divèrs plant-ya ké pyébwa-ya ki vini di divèrs dèstinasyon. Louis Claude Richard, dirègtò di jarden té ka charjé so kò di fè vini di Lenn dé pyèlanmiskad, dé roten, dé pyébwa à en, dé pyé di kardanmonm é di pwavriyé. Douran sa péryòd, nou ka nonmen li Jarden di Lirwè. An 1821 roun kaz té konstrwi pou botannis-a. An 1879, li ka chanjé di non é ka divini Jarden Botannik sa roun park floral annan sant lavil-a. Li ka étann so kò asou roun sipèrfisi di trwa lègtar. Nou ka i trouvé roun èstati Gaston Monnerville o sant di jarden.

Katédral Sen-Sovò[chanjé | Chanjé wikikod]

Katédral Sen-Sovò di Kayenn apré so rénovasyon di 2005.

An 1823, Révéran Papa Nicolas Guiller ké baron-an Pierre Bernard]] Milius, administratò di Lagwiyann té désidé di ranplasé ansyen légliz-a di Kayenn, légliz Sen-Nicolas annan atchwèl laplas Léopold-Héder. Travay-ya j'ai koumansé an 1825 té fè achévé an 1833. Légliz-a sa inogiré an 1861. Li sa klasé Moniman istorik.

Kiltir[chanjé | Chanjé wikikod]

Tchèck Touloulou annan lari Kayenn an 2007.

Kannaval-a sa roun dé évennman majò di Lagwiyann. Li ka déroulé sokò ant Lépifanni-a an koumansman di janvyé, ké mèrkrédi dé Sann an févriyé oben mars.

Dèskripsyon ké lorijin[chanjé | Chanjé wikikod]

Sa fèt ka apartni bay kiltir kriyòl gwiyannen-an. Li gen pou lorijin karnaval-a tèl ki li té pratiké an Léròp. An koumansman di kolonnizasyon-an, kolon-yan té ka pratiké karnaval-a, mé li té entèrdi pou katib. San rèspèkté lentèrdigsyon-an, katib-ya té ka pratiké kannaval-a, annan tchèk lafèt klandésten. Yé té ka wè annan sa roun mwéyen di routrouvé enpé di libèrté, pou koumémoré kou Afriken-yan fèrtilité-a ké mwéson-yan é di tòrnen an dérizyon kolon-yan.

Nòt ké référans[chanjé | Chanjé wikikod]

Wè osi[chanjé | Chanjé wikikod]