Frontchè ant Brézil ké Lafrans
Frontchè ant Brézil ké Lafrans-a sa roun frontchè entèrnasyonnal ki ka délimité téritwè nasyonnal-ya di Brézil é di Lafrans annan nò-lès-a di Lanmérik di Sid-a ensi ki o larj di sala-a annan lwès-a di loséyan Atlantik-a. Lonng di 730,4 km, so konpozan térès sa kontini é ka séparé Léta brézilyen-an di Lanmanpa di Lagwiyann, ki sa an menm tan oun réjyon ké roun départman di lout-lanmè.
Jéyografi[chanjé | Chanjé wikikod]
À so èstrenmité sid-lwès, frontchè franko-brézilyen-an ka koumansé asou plato dé Gwiyann pa roun tripwen koté li ka kontré frontchè-a ant Brézil-a ké Sourinanm-an ké frontchè-a ant sa péy ké Lafrans-a. Aplé Koulimapopann asou kart-ya di Lenstiti nasyonnal-a di lenfòrmasyon jéyografik-a ké forèstché, li sa sitchwé pa 2°20'15,2" di latitid nò ké 54°26'04,4" di lonjitid lwès.
Di sa pwen, li ka kouri plen sa asou 303,2 km lonng-an di lign-an di partaj dé dilo ant basen-an di Lanmanzonn-an ké flòv gwiyannen-yan ki ka jité yé kò dirèkman annan loséyan Atlantik-a. Li ka bòdé ensi limit-a di koumin fransé-a di Kanmopi fas o municipio brézilyen di Laranjal do Jari. Li ka roujwenn answit kour-a di Loyapòk, ki ka koulé an dirègsyon di nò annan danbwa ékwatoryal-a, é ki ka sèrvi sa fwè di frontchè asou 427,2 km ant téritwè-ya di Kanmopi ké Sen-Georges di roun pa é d'Oiapoque di ròt pa.
Li ka atenn bouchou-a di flòv à lwès-a di kap Zoranj pa 4°30'30" di latitid nò ké 51°38'12" di lonjitid lwès. Di sa pwen, ki sa sitchwé annan bè-a di Loyapòk, li sa prolonjé pa roun frontchè maritim ki ka séparé dilo téritoryal-ya dé Dé péy. Anvan, dis bòrn ka matéryalizé frontchè-a asou téren-an.
An swivan so trasé, frontchè-a ka parkouri 730,4 km, sa ki ka fè di li 121e pli lonng frontchè térès-a di monn, jis dèyè frontchè-a fino-norvéjyen ké jis divan frontchè-a ant Lajéyòrji-a ké Larisi-a. Li sa osi pli lonng-an dé frontchè di Lafrans divan frontchè-a franco-èspangnòl, ki sa pli kourt di ananviron san kilomèt. Li sa an révanch pli kourt dé dis frontchè di Brézil apré so frontchè ké Sourinanm-an.
Listwè[chanjé | Chanjé wikikod]
Baz-ya di sa frontchè ka roumonté o trété d'Utrecht di 1713 ant Lafrans ké Potidjal-a, mé divèrs entèrprétasyon kant o trasé di frontchè-a ki té ka ègzisté. Ensi Lafrans-a té ka konsidéré ki flòv Japoc don li té késyon annan tègs-a té ka korèsponn o flòv Araguary tandi ki pou Brézil-a a flòv Oiapoque. Litij-a té ka kontinwé douran Dé syèk, Lafrans ké Brézil-a ki divini endépandan té ka enstalé piti piti pòs militèr ké misyon krétchen annan sa ki ka divini kontèsté franko-brézilyen-an, é ka akizé mitchwèlman yé kò do anfrenn yé entégrité téritoryal rèspègtiv. Finalman, roun larbitraj entèrnasyonnal ki asiré pa Laswis-a té ka bay rézon o Brézil an 1900 : rivé byen préparé, so délégasyon, ki mennen pa baron-an di Rio Branco, ki té jà òbténi oun larbitraj favorab fas à Larjantin, té ka gangnen arbit-ya pou li, tandi ki Lafrans, ki pa ka vréman tchipé di késyon-an é ka akaparé pa kolonnizasyon-an di Lafrik-a, té voyé dé diplomat ki pé san fouté di problenm (Vicomte Henri de Lavaur de Sainte-Fortunade) : 260 000 km2 di téritwè ki té miltipliyé pa kat sirfas-a di téritwè gwiyannen ki ka chapé ensi à Lafrans-a é ka roujwenn lèskarsèl-a di Brésil, ki ka sésé à sa lépòk di grignoté dé latè o détriman dé péy vwézen.
Vèstij kiltirèl di sa péryòd, ka doumòré òkò annan Lanmanpa dé kouminoté anmérendjen ki ka palé roun Kriyòl Gwiyannen ansyen.
Pwen di pasaj[chanjé | Chanjé wikikod]
Frontchè-a ki sa sitchwé annan roun zonn di danbwa ékwatoryal ki travèrsé di kour dilo é ki souvan marékajé, pasaj-a di Lagwiyann o Brézil té lontan tré difisil.
Pasaj ant Sen-Georges-di-Loyapòk ké Oiapoque[chanjé | Chanjé wikikod]
Konstrigsyon-an an 2003 di roun pon asou Laprouag atè Réjina li ka pèrmèt di rélyé Kayenn à Sen-Georges asou frontchè-a vya RN2-a an Dézèr é dimi di larout té konstitchwé roun pronmyé létap di sa lyézon. Kayennen-yan ka pran labitoud-a di fè yé acha annan péy vwézen-an, à dé pri byen mwen élvé ki atè Lagwiyann, tandi ki annan ròt sans-a Brézilyen-yan k'alé sasé di travay atè Lafrans.
Oun projè di lalwa fransé ki dépozé an jwiyé 2005 ka prévwè louvriti-a di roun pon asou Loyapòk o nivo dé lavil-frontchè di Sen-Georges-di-Loyapòk atè Lafrans é d'Oiapoque o Brézil, ka randé anfen posib travèrsé-a di frontchè-a pa roun vwè routché, alò ki i jouk aprézan posib ki an prénan bak-a ki ka fè navèt-a an mwen di roun dimiyò. Akò-a sa ratifyé pa Brézil-a an 2006 é pa Lafrans-a an 2007. À laswit-a di roun apèl di lòf ki lansé an 2008, chantché-a sa atribiyé o groupman brézilyen EGESA /CMT. Travay-ya ka koumansé finisman 2009 é ka achévé yé kò o dézyenm simès 2011, mé an 2015, pon-an pa òkò louvri pou sirkilasyon-an. Di ròt koté-a di flòv, larout-a BR-156, ki parsyèlman asfalté, ka pèrmèt di roujwenn kapital-a di Lanmanpa, Makapa. So inogirasyon finalman gen lyé 18 mars 2017.
Sirvéyans[chanjé | Chanjé wikikod]
Sirvéyans-a dé frontchè gwiyannen ka konstitchwé pronmyé sèrk-a di protègsyon di sant èspasyal ki sitchwé atè Kourou. Fòs larmé fransé-ya gen an lout pou misyon d'andigé limigrasyon klandésten-an, é di kontrolé trafik-ya an tout janr an provnans dé péy vwézen.
Kontrol-a di limit-a ant Lafrans ké Brézil-a kou sa-a ké Sourinanm-an sa tré difisil pa so londjò é pa natir-a dé téren. Sof annan zonn kontigi-a atè Sen-Georges, patrouy-ya di sirvéyans pa pouvé éfègtchwé so kò ki pa roun vwè flivyal, pa sant forèstché é èspsyonnèlman pa lélikoptè, kannopé-a randé difisil tout latérisaj. 3e réjiman-an di lenfantri di Léjyon étranjé-a ka afègté konstanman Dé sègsyon, roulévé tout mwè-ya, à sa misyon. Sala-a, ka fòrmen pou briga an milyé ékwatoryal, ka anfonsé pafwè so kò di 50 kilomèt annan danbwa-a é ka patrouyé an partikilyé zonn-an di Rot Loyapòk, ki tré izolé à partir di yé baz di Kanmopi.