Loséyanni

Di Wikipédja
Kart jéyopolitik di Loséyanni.

Loséyanni sa mwen étandou di sé kontinan émerjé di Latè. Sitwé andan loséyan Pasifik, li ka étan so kò asou oun siperfisi di 8 525 989 km2 é ka konprann pli di 38 milyon zabitan, réparti an sèz Léta endépandan ké kenz téritwar. Li ka anglobé tout latè sitwé ant LaziLanmérik, ensi ki roun parti di archipèl malè. Li divizé an kat réjyon : Lostrali, Mikronézi, MélanéziPolinézi[1].

Orijin di non[chanjé | Chanjé wikikod]

Néyolojis fransè « Loséyanni » ka vini di mô « loséyan » : a roun toponim envanté an 1812 pa jéyograf fransè d'orijin danwaz Conrad Malte-Brun (1775-1826), ki té larjman difizé vizyon-an di oun monn dékoupé an senk « kontinan ». Janr féminen ka akordé so kò o janr di ròt parti ya (Éròp, Afrik...). Adjektif é sibstantif « loséyanyen » ka aparèt dè 1845, pròv di siksè di sa envansyon. Spésyalis di Loséyani sa aplé loséyanis.

Jénéralité[chanjé | Chanjé wikikod]

Dékoupaj di Loséyani[chanjé | Chanjé wikikod]

Loséyani sa jénéralman dékrit kou réjyon-an di monn ki ka sitchwé so kò ant Azi di Sid-Ès é Amérik di Sid. A roun dé rézon pou lakèl jéyograf-ya Benoît Antheaume é Joël Bonnemaison té dékri Loséyani é pli jénéralman basen Pasifik kou roun « lèspas gigogn ».

Klima, fonn é flòr[chanjé | Chanjé wikikod]

Annan rounòt lòrd di lidé, klima tropikal pafwè imid, pafwè sèk dé péyi oséyanyen ka vini ké roun fonn é flòr komplètman distenk di kontinan azyatik.

Péyi ké téritwè[chanjé | Chanjé wikikod]

Lis ki ka swiv é kart ka raporté, rougroupman di mannyè pli ègzostiv posib, diféran péyi ké téritwar-ya ka konpozé sa lèspas (lò téritwar-a pa endépandan, péyi-a don i ka dépann sa endiké ant parantèz). Sa dépandans ka pran dayò dé dégré trè diver soulon téritwar-ya, ki ka alé di oun téritwar ou provens totalman entégré, o stati entermédyèr di téritwar di lout-lanmè ou di péyi kazi endépandan, jouk endépandans-a di drwè ké roun lib asosyasyon ké rounòt pa roun trété bilatéral di koopérasyon ranfòrsé).

Léta endépandan Péyi oben téritwè pa endépandan, ké èstati èspésyal oben larjman otonnonm

Listwè[chanjé | Chanjé wikikod]

Sentèz dé mouvman migratwar ansyen an Loséyani.

Pèpman di Loséyanni té fèt à traver dé grann vag migratwar. Pronmyé té prodwit i té gen 45 000 à 50 000 lan, wè davantaj, é té amné dé chasò-kéyò à péplé Ensilend épi Loséyani pròch, ki-lé-di Nouvèl-Giné, sertenn zil di Mélanézi-a ké Ostrali-a. Ségonn vag sa pli résant é ka koumansé i té gen anviron 4 000 lan. Li ka méné dé agrikiltò ké navigatò ki ka parlé dé lanng ostronézyenn à péplé Ensilend, swa Filipin-yan, Malézi-a ké Endonézi-a é di là, asou roun péryod ki ka alé di sa lépòk o XVIe syèk, diver archipel ya di Loséyani lwentenn.

A osi o koumansman osi o koumansman di XVIe syèk ki Éropéyen-yan ka dékouvri monn oséyanyen-an. Sa prémyé kontak sa lan kar i ka étalé so kò asou kat syèk, inégalman réparti kar i sa pli entans à lès ki à lwès di Loséyani. Kontré-ya pé sa amikal, distant ou òstil, mè tout ka répann annan archipel-ya dé épidémi kont lakèl ensilèr-ya pa té òkò gen d'antikò.

Loséyani sa answit konfronté à péryod kolonyal-a, Espagn, Portigal ké Péyi-Ba té prémyé ki prézan. Di finisman di XVIIIe syèk o koumansman di XXe syèk a prensipalman Britanik-ya, Fransèz-ya ké Nò-Amériken-yan ki ka enplanté so kò é, annan lwès di Loséyani, Alman-yan swivi pa Japonè-ya épi pa les Nò-Amériken-yan. Dékolonizasyon-yan ki ké swiv ké sa tardiv, ki koumansé an 1962 é ka kontinwé òkò di nou jou sou form-a di processus d'otonomizasyon dé archipel òkò rataché à dé pwisans éropéyenn.

Nòt ké référans[chanjé | Chanjé wikikod]

  1. [1] (an anglè)

Wè osi[chanjé | Chanjé wikikod]