Bolivi

Léta plirinasyonnal di Bolivi Estado Plurinacional de Bolivia (es) Bulibiya Mama llaqta (qu) Wuliwya Suyu (ay) Tetã Volívia (gn)
Lanng ofisyèl	Quechua, guarani, aymara ké èspangnòl (de jure, nasyonnal) ensi ki 36 lanng endijenn (de jure, réjyonnal)
Kapital	Souk
Siperfisi total	1 098 581 km²
Jantilé	Bolivyen
Popilasyon total	11 138 234 zab. (2017)

Bolivi, an fòrm lonng Léta plirinasyonnal di Bolivi, an èspangnòl Bolivia ké Estado Plurinacional de Bolivia, an quechua Bulibiya ké Bulibiya Mama llaqta, an aymara Wuliwya ké Wuliwya Suyu, an gwaranni Volívia ké Tetã Volívia, sa roun péy ki anklavé di Lanmérik di Sid ki antouré pa Brézil, Paragwé, Larjantin, Chili ké Pérou.

Anvan kòlonnizasyon éropéyen-an, téritwè bolivyen té ka apartni à lanpir enka, ki té pli gran Léta di Lanmérik prékolonbyen-an. Lanpir èspangnòl-a té konkéri réjyon-an o xvie syèk. Pannan péryòd kòlonnyal èspangnòl-a, réjyon-an ka aplé so kò « Rot-Pérou » oben « Charcas ». Apré déklarasyon-an di lendépandans an 1809, 16 lannen di lagèr ka ékoulé so kò anvan mété an plas di Répiblik-a, di non di Simón Bolívar.

Listwè

Péryòd prékolonbyen

Anvan konkèt èspangnòl-a, Zann-yan té abité pa rounlo kiltir, don pli enpòrtan-an té sèrtennman sivilizasyon di Tiahuanaco (osi ékri tiwanaku). O xve syèk, Enka-ya ka entégré roun pati di atchwèl Bolivi-a annan yé lanpir.

Kòlonnizasyon èspangnòl

Èspangnòl-ya ka dékouvri à yé rivé o xvie syèk, oun tré gran kantité di lajan(annan min-yan di Potosí). Bolivi-a fika dabò pati di vis-rwèyèlté di Pérou anvan di pasé anba kontròl-a di vis-rwèyèlté di Río de la Plata. Anvan rivé-a dé Èspangnòl, rotò-ya di Bolivi-a té péplé di politéys (rélijyon enka), épi sa dannyé-ya ka enpozé gradjwèlman katolisism-an. Jòdla, majorité-a di popilasyon-an sa katolik.

Lendépandans-a ké lè-a dé kodiyo (1825-1884)

Lalit-ya pou lendépandans-a ka koumansé an 1809 ké sala-a sa akéri an 1825, gras o larmé di Bolívar, an lonmaj dikèl Bolivi-a ka pran so non. Bolivi-a ké Pérou-a ka konstitchwé, anba non-an di Konfédérasyon pérouanno-bolivien, roun sèl péy pannan roun kour péryòd di tan (1836-1839). Kou Pérou-a, Chili-a, Mègsik, oben Kolonbi-a, péy-a ka fè apèl à Bours di Lonn pou finansé dé sosyété minyé. Bolivar ka nasyonnalizé pou senk milyon di pésos di min ki abandonnen, 2 out 1825, pou rouvandé li, é kréyé Potosi, La Paz and Peruvian Mining Association, ki ké fika likidé apré krach-a di désanm 1825 é gen pou ajan James Paroissien, médsen annglé é ofisyé bolivaris.

Jéyografi

Wè satélit di Bolivi-a, nou ka distengé Zann-yan à lwès ké salar d'Uyuni ké lak Titikaka.

Salar d'Uyuni.

Bolivi-a sa konpozé di 2 réjyon jéyografik ki byen distenk. Lwès-a sa travèrsé pa 2 kòrdiyèr di loryantasyon nò-sid ki ka bòdé roun vas plato, l'Altiplano, a annan sa réjyon ki ka viv majò pati dé Bolivyen. Kòrdiyèr ògsidantal arid, ka abrité tchè pik majèstchwé kou Nevado Sajama ké so 6 542 mèt sa pwen kilminan-an di Bolivi-a. Rot plato-a sa bòdé o nò-lès pa kòrdiyèr Rwèyèl-a koté nou pwé admiré antrot Nevado Illimani ké Illampu é koté ka abrité so kò lavil di La Paz. Masif-ya di kòrdiyèr oryantal ka abrité dé valé imid é ka posédé dé kontfò ki roukouvri di danbwa.

Frontchè térès

• 3 400 km ké Brézil-a ;
• 900 km ké Pérou-a ;
• 861 km ké Chili-a ;
• 832 km ké Larjantin-an ;
• 750 km ké Paragwé-a.

Tip di péyzaj

Nou ka routrouvé an Bolivi péyzaj montangné-ya di kòrdiyèr-a dé Zann, mé osi dé péyzaj di plato di laltitid, ké l'Altiplano. O sid, « labankiz disèl » ka ofri roun péyzaj linèr. Nou ka dékouvri osi lagin, vòlkann ké kannyonn. Annan réjyon-an di Oriente, o nò-lès, roun péyzaj di plenn ka débouché asou danbwa anmanzonnyen-an, à frontchè-a ké Brézil-a.

Klima

Klima bolivyen-an sa sibtropikal : cho ké imid. Mé so kondisyon klimatik-ya sa varyé an rézon di laltitid divèrs. An rot laltitid, kou annan Zann-yan, klima sa frèt, sèk ké vanté alò ki an plenn li sa imid é pli dous. Tanpératir mwéyen anniyèl-ya ka sitchwé so kò ant 8 °C annan l'Altiplano é 26 °C annan plenn oryantal-ya koté yé ka varyé enpé tout o lonng di lannen-an.

Kiltir

Kiltir bolivyen-an té fika fòrtman enfliyansé pa Quechuas, Aymaras, ensi ki pa kiltir-a di Lanmérik laten-an annan so ansanm.

Dévlopman kiltirèl-a sa divizé an trwè péryòd distenk : prékolonbyen, kòlonnyal ké répibliken. Di enpòrtan vèstij arkéyolojik, dé òrnman dilò é di lajan, dé monnouman di pyèr, dé séranmik, dé tisaj òkò prézan jòdla ka vini di plizyò kiltir prékolonbyen. Nou pouvé sité kou vèstij enpòrtan Tiwanaku oben Samaipata. Péy-a ka rougòrjé ròt sit ki difisil pou atenn é té fè lòbjè di enpé di lèsplorasyon arkéyolojik.

Èspò nasyonnal-a sa foutbòl, bébifout sa osi tré popilèr.

Lanmizik

Lanmizik bolivaryen sa rich ké varyé. Enstrouman-yan di lanmizik ki itilizé sa sicus(laflit di Pan), quena, tarkas ké quenacho(enstrouman ké van), charango (piti gita à dis kòrd) ké gita klasik ki mennen pa Èspangnòl-ya. Fò é otantik, lanmizik bolivaryen-an sa mwen fasil di lagsé ki byen ròt lanmizik di Lanmérik laten-an.

Kòd

Bolivi-a gen pou kòd :

• .bo, soulon lis-a dé Entèrnèt TLD(Donmenn di pronmyé nivèl) ;
• BO, soulon nòrm-an ISO 3166-1 (lis dé kòd péy), kòd alpha-2 ;
• BL, soulon lis-a dé kòd péy ki itilizé pa OTAN-an, kòd alpha-2 ;
• BOL, soulon nòrm-an ISO 3166-1 alpha-3 (lis dé péy) ;
• BOL, soulon lis-a dé kòd péy di CIO ;
• BOL, soulon lis-a dé kòd entèrnasyonnal dé plak minéralojik ;
• BOL, soulon lis-a dé kòd péy ki itilizé pa OTAN-an alpha-3 ;
• CP, soulon lis-a dé préfigs OACI di limatrikilasyon dé laéronnèf ;
• SL, soulon lis-a dé préfigs dé kòd OACI dé laéropò.