Lékwatò

Di Wikipédja

Répiblik di Lékwatò
República del Ecuador (es)

Flag of Ecuador.svg Coat of arms of Ecuador original version.svg
ECU orthographic.svg
Lanng ofisyèl Èspangnòl,
Kichwa ké Shuar
Kapital Kito
Siperfisi total 283 520 km²
Jantilé Ékwatòryen
Popilasyon total 16 498 502 zab. (2018)

Lékwatò, an fòrm lonng répiblik di Lékwatò, an èspangnòl Ecuador é República del Ecuador, sa roun péy di Lanmérik di Sid, ki frontalyé di Pérou o sid é à lwès di Lakolonbi o nò, ki benyen à lwès pa loséyan Pasifik-a. So zabitan-yan sa Ékwatòryen-yan. So sipèrfisi sa di 283 520 km2, ki patajé an trwè gran réjyon : lakot di Pasifik, koté ka trouvé so kò prensipal lavil-a di péy (Guayaquil), pati anden-an di péy, koté ka trouvé so kò kapital Kito, ké Lanmanzonni ékwatoryen, annan lès-a di péy. 2 pronmyé-ya di sa réjyon-yan ka konsantré ésansyèl-a di popilasyon-an é di lagtivité ékonnonmik-a di péy, tandi ki pati anmanzonnyen-an, ki mwen péplé, ka résélé dé rousours signifikativ an lidrokarbir, ensi ki roun byodivèrsité èstrenmman enpòrtan. À sa trwè réjyon kontinantal-ya, a pou ajouté roun réjyon ensilèr ki fòrmen pa zilé Galápagos-ya, ki sitchwé annan loséyan Pasifik-a à roun milyé di kilonmèt à lwès di lakot-a.

Listwè[modifyé | modifyé wikikod]

Listwè préyispannik[modifyé | modifyé wikikod]

Ti-èstati an dilò, kiltir La Tolita / Tumaco, 100 anv. JK - 100)

Rès arkéyolojik-ya ki pli ansyen-yan ki trouvé an Lékwatò, ki ka korèsponn à Kiltir Valdivia, ka daté di katriyenm milénèr anv. JK é té fika trouvé annan provens-ya di Guayas é di Santa Elena. Ròt sit arkéyolojik té fika dékouvri asou lakot osi byen ki annan sierra ékwatòryen. Yé ka korèsponn à plizyò kiltir (Jama-Coaque, La Tolita, Machalilla, Chorrera, Manteño-Huancavilca, etc.). Malgré sa dékouvri, sa kiltir-ya ka rété mistéryé é nou ka dispozé di rélativman pa bokou di konnésans sèrten asou listwè-a di Lékwatò-a jouk xve syèk.

Péryòd répibliken[modifyé | modifyé wikikod]

Listwè politik[modifyé | modifyé wikikod]

Palè di Carondelet, rézidans di Prézidan di Répiblik-a, atè Kito.

Apré roun pronmyé proklanmasyon di lendépandans 10 out 1809 atè Kito (primer grito de independencia), dé lafrontman té ganyen lyé ant troup patriyòt ké group rwèyèl pannan 3 lannen, ki ka abouti à défèt définitiv-a dé ensirjé an désanm 1812 fas o troup èspangnòl ki koumandé pa maréchal Melchor de Aymerich y Villajuana, ki ké prézidé di nouvèl lodjans rwèyèl jouk 1822. 9 ògtòb 1820, Guayaquil ka soulvé so kò é ka libéré so kò dé troup èspangnòl. An difikilté fas o larmé rwèyèl ki ka tchenbé solidman Kito ké montangn-yan dé Zann, ensirjé-ya ka rousouvwè an févriyé 1821 ranfò di roun larmé ki voyé pa Simón Bolívar, anba koumandman d'Antonio José de Sucre.

Jéyografi[modifyé | modifyé wikikod]

Lavil-ya di Lékwatò.
Jéyografi fizik di Lékwatò (rò zilé Galápagos)

Sitchwé an Lanmérik di Sid, di pa ké ròt di kòrdiyèr-a dé Zann ki ka travèrsé péy-a di nò o sid, Lékwatò-a sa limité pa Pérou (o sid é à lès, lonng-an di roun frontchè di 1 420 km), Lakolonbi (o nò, ké roun frontchè lonng di 590 km), é di loséyan Pasifik-a (à lwès). Téritwè ékwatòryen-an ka konprann zilé Galápagos-ya.

Kiltir[modifyé | modifyé wikikod]

Juan Montalvo, Ambato.

Lékwatò-a sa roun péy katolik koté nou ka palé èspangnòl-a é dé lanng anmérendjen (kou kichwa oben shuar). I ka ègzisté toutfwè roun sèrten konstras ant lè kiltirèl-a di réjyon-an di Costa é sa-a di Sierra.

Kiltir ékwatòryen-an sa marké pa konfliyans-a di kiltir èspangnòl-a, épi kriyòl, ké dé tradisyon di lorijin prékolonbyen ki fòrtman anrasinen. Asou plan mizikal-a pa lègzanp, lanmizik tradisyonnèl ékwatòryen ka itilizé osi byen dé enstrouman tradisyonnèl éropéyen kou tronpèt, gita-a oben lakórdéon ki dé enstrouman anden kou quena oben laflit di Pan. Sa kontré bay nésans à dé janr di lanmizik kou Pasacalle. Konpozitò kontanporen Luis Humberto Salgado ka enspiré so kò di sa lanmizik tradisyonnèl ékwatòryen-yan pou bokou di so zòv, don Senfonni ékwatòryen-an.

Kòd[modifyé | modifyé wikikod]

Lékwatò gen pou kòd :

  • HC soulon lis-a dé préfigs OACI di limatrikilasyon dé laéronnèf ;
  • ECU soulon :
    • nòrm-an ISO 3166-1 alpha-3 (lis dé kòd péy),
      nòrm-an ISO 3166-1 (lis dé kòd péy), Lékwatò gen pou kòd alpha-2 EC,
      lis-a dé kòd entèrnasyonnal dé plak minéralojik, l'Équateur a pour code EC
    • lis-a dé kòd péy di CIO
    • lis-a dé kòd péy ki itilizé pa OTAN-an, alpha-3
    • lis-a dé kòd péy ki itilizé pa OTAN-an, Lékwatò gen pou kòd alpha-2 EC,

Nòt ké référans[modifyé | modifyé wikikod]

Wè osi[modifyé | modifyé wikikod]


South America (orthographic projection).svg Lanmérik di Sid
LarjantinBoliviBrézilChiliLékwatòGwiyannanLakolonbiLagwiyannLourougwéParagwéPérouSourinanmVénézwéla