Gwiyannan

Di Wikipédja
Répiblik koopérativ di Gwiyannan
Co-operative Republic of Guyana (en)
 
Lanng ofisyèl Annglé
Kapital Georgetown
Siperfisi total 214 970 km²
Jantilé Gwiyannyen
Popilasyon total 735 222 zab. (2015)

Gwiyannan, an fòrm lonng Répiblik koopérativ di Gwiyannan, an annglé Co-Operative Republic of Guyana, ansyennman Gwiyann britannik, sa roun Léta di Commonwealth ki sitchwé an Lanmérik di Sid. A osi sèl Léta sidanmériken ki ganyen kou lanng ofisyèl annglé-a. Lokalizé o nò di lékwatò-a men annan tropik-ya, li ka dispozé di lakot asou loséyan Atlantik-a. Gwiyannan-an sa antouré à lès-a pa Sourinanm-an, o sid é o sid-lwès pa Brézil-a épi à lwès-a pa Vénézwéla. A trwézyenm pli piti péy-a di Lanmérik di Sid-a é li ka fè parti dé pli pov. Gwiyannan-an sa roun di Dé dannyé péy-ya asou kontinan anmériken-an koté kondjwit-a ka fè so kò di koté gòch.

Gwiyannan ka signifyé « latè ké dilo abondan » an lanng arawak-a. Péy-a sa karagtérizé pa so vas danbwa tropikal ki diséké pa patché flòv-ya, krik ké chit dilo, notanman chit-ya di Kaieteur asou flòv Potaro. Tepuys di Gwiyannan sa sélèb pas li enspiré ronman-an d'Arthur Conan Doyle "Le Monde perdu", an 1912.

Kapital-a di Gwiyannan, Georgetown, sa sitchwé asou lakot atlantik-a é ka konté anviron 245 000 zabitan.

Listwè[chanjé | Chanjé wikikod]

Èstati di renn Victoria atè Georgetown

Lòské pronmyé Éropéyen-yan rivé annan réjyon-an otour di 1500, Gwiyannan-an té abité pa Arawak-ya, tribi-ya di pèp Karayb ké Anmérendjen. Byen ki Gwiyannan-an té apèrsouvwè pou pronmyé fwè-a pa Christophe Colomb pannan so trwézyenm vwayaj (an 1498), li pa té kolonnizé pa Éropéyen-yan anvan ki Néyèrlandé-ya ka établi laba an 1616 trwè kolonni séparé ; Essequibo (1616), Berbice (1627), ké Demerara (1752). Koumannman-an té asimen pa Britannik-ya bò'd finisman-an di xviiie syèk ké Néyèrlandé-ya té fòrmèlman sédé téritwè-a an 1814. An 1831, trwè téritwè-ya divini roun sèl é menm kolonni britannik anba non-an di Gwiyann britannik.

An 1953, roun nouvèl konstitisyon établi soufraj inivèrsèl-a. Élègsyon-yan d'avril 1953 ka bay roun majorité o People's Progressive Party, ki jijé tròp à goch pa Biro dé Kolonni. Parmi pronmyé lalwa-ya di nouvèl gouvèlman ka figiré lobligasyon-an pou antrépriz-a di roukonnèt drwè sendikal-a. Dé troup sa voyé ké Konstitisyon-an sa sispann. Colonial Office ka jistifyé sa désizyon an déklaran ki « gouvèlman britannik-a désidé ki Konstitisyon di Gwiyannan divèt fika sispann pou prévéni sibvèrsyon kouminis-a di gouvèlman ké roun kriz danjéré annan lòrd piblik-a ké zafè ékonnonmik-ya ».

An 1963, gouvèlman progrésis-a di « minis an chèf » Cheddi Jagan ka rézisté à roun tantativ di koudLéta ki ka lésé 170 mò. Gwiyann britannik-a ka agsédé finalman à lendépandans-a an 1966 anba non-an di Gwiyannan. An 1974 sa kréyé kouminoté Jonestown, à roun dizenn di kilomèt di Port-Kaituma pa révéran-an Jim Jones. Sa kouminoté di sègt-a di Tanp di Pèp ka rantré annan listwè-a 18 novanm 1978-a pa sousid kolègtif-a di 914 moun don 276 timoun.

Jéyografi[chanjé | Chanjé wikikod]

Kart di Gwiyannan.

Péyzaj-a di Gwiyannan pouvé fika aprogsimativman divizé an trwè réjyon :

  • oun étrwa plenn marékajé lonng-an di lakot atlantik-a ;
  • oun sentir di sab blanng à lentéryò-a di péy ké danbwa vyèrj-a ké laplipa dé jizman di minré ;
  • pli larj parti-a di péy sa konstitchwé di montangn é di sanvann. Pwen-an ki pli élvé-a le sa mon Roraima ki ka kilminen à 2 772 mèt annan so parti gwiyannyen.

Flòv prensipal-ya sa l'Essequibo, Demerara, Corentyne ké Berbice.

Kart réjyonnal di Gwiyannan.

Klima-a sa tropikal, prèsk ékwatoryal, ki-lé-di cho ké limid, mé soupannan modéré pa alizé-ya di nò-lès lonng-an di lakot-a. I gen Dé sézon di lapli-ya, pronmyé-a di mè à mi-out, ségon-an di mi-novanm à mi-janvyé.

Frontchè térès[chanjé | Chanjé wikikod]

  • 1 119 km ké Brézil-a ;
  • 743 km ké Vénézwéla  ;
  • 600 km ké Sourinanm-an.

Rouvandikasyon téritoryal[chanjé | Chanjé wikikod]

Gwiyannan-an sa konfronté à Dé rouvandikasyon téritoryal pa so vwézen-yan :

  • pa Vénézwéla  : Guayana Esequiba, zonn ki konprann ant frontchè-a dé Dé péy ké flòv Essequibo. Rouvandikasyon tré ansyen (anvan lendépandans-a di Gwiyannan), Guayana Esequiba ki ka fè inisyalman partie di Gran Kolonbi-a ; li ka rouprézanté 62 % di so téritwè ;
  • pa Sourinanm-an : oun zonn annan anng sid-lès di Gwiyannan.

Kiltir[chanjé | Chanjé wikikod]

A sèl Léta an Lanmérik, ké Sourinanm-an, koté nou ka kondjwi à goch kou o Rwéyonm-Ini.

Dèskripsyon dé prensipal lafèt o Gwiyannan[chanjé | Chanjé wikikod]

Lafèt di Répiblik-a o Gwiyannan, 23 févriyé-a.
Roun group ka fété Nwèl o Solé o Gwiyannan.

Prensipal lafèt-ya di Gwiyannan ka dékri yé kò kou ka swiv :

  • lafèt di Répiblik-a : dipi 1966 sa lajòrnen di 23 févriyé sa jou-a ki ka marké kasansyon-an di téritwè à lendépandans-a fas o Rwéyonm-Ini ;
  • lafèt di Caricom 3 jwiyé-a : li ka sélébré lyannaj-ya di kouminoté anglofonn karibéyen-an don Gwiyannan-an ka fè parti ;
  • lafèt di libèrté-a 14 out : dipi 1833 sa lajòrnen ka sélébré lalwa-a di Palman di Rwéyonm-Ini ki ka aboli an 1833 lèsklavaj-a pli gran parti-a di Lanpir britannik-a ;
  • Nwèl : an sa lajòrnen di 25 désanm, kaz-a sa jénéralman gardé pròp é réparé si li sa andonmajé. I gen patché limyè di Nwèl pou dékoré. Ménou-a sa konpozé di poulé, di denn, di fars, di pò à lay ké zongnon ki marinen. Désè-a sa sirtou fanmé gato nwè lokal-a ké bwéson-an ki priviléjyé pou Nwèl an Gwiyannan sa labyé-a di jenjanm.

Kod[chanjé | Chanjé wikikod]

Gwiyannan gen pou kod :

  • GUY, soulon nòrm-an ISO 3166-1 kod alpha-3 (lis dé kod péy),
  • GUY, soulon lis-a dé kod péy di CIO,
  • GUY, soulon lis-a dé kod entèrnasyonnal dé plak minéralojik,
  • GUY, soulon lis-a dé kod péy ki itilizé pa OTAN-an, kod alpha-3,
  • GY, soulon lis-a dé kod péy ki itilizé pa OTAN-an, kod alpha-2,
  • GY, soulon nòrm-an ISO 3166-1 (lis dé kod péy), kod alpha-2,

Wè osi[chanjé | Chanjé wikikod]


Lanmérik di Sid
LarjantinBoliviBrézilChiliLékwatòGwiyannanLakolonbiLagwiyannLourougwéParagwéPérouSourinanmVénézwéla